December 20 , 2016:

by Martyna Śmigiel

Był największym latającym zwierzęciem z początków ery dinozaurów, ale nie był spokrewniony z dinozaurami. Naukowcy z PAN ogłosili odkrycie ozimka - gada z okresu triasu.
Artykuł otwarty w ramach bezpłatnego limitu prenumeraty cyfrowej
Model gada zaprezentowano w Muzeum Ewolucji w Warszawie w poniedziałek, choć historia jego odkrycia zaczyna się kilkanaście lat temu na Śląsku.

Jest rok 2001, w niewielkiej wsi Krasiejów w gminie Ozimek, jakieś 30 kilometrów od Opola, trwają wykopaliska prowadzone przez naukowców z Instytutu Paleobiologii Polskiej Akademii Nauk. Badaczom towarzyszą studenci biologii i geologii Uniwersytetu Śląskiego. W sierpniu jedna ze studentek, Kornelia Staneczko (dziś Piątkowska), przybiega do dr. Tomasza Suleja z PAN i pokazuje mu odkryty przez siebie kawałek iłu o wymiarach kilku centymetrów. W skale kryją się dwa kilkumilimetrowe gadzie kręgi.

- Już wiedzieliśmy, że to przełomowe odkrycie, bo dotychczas trafialiśmy jedynie na duże okazy. Natychmiast pobiegłem do prowadzącego wykopaliska prof. Jerzego Dzika i zaproponowałem: "Napiszmy o tym krótką pracę". Profesor na to: "Spokojnie, jeszcze nie wiadomo, co to jest. Poczekajmy, może znajdziemy więcej". Wyszedłem markotny - wspomina dr Sulej.

Od jednego kręgu do całego szkieletu

Czekali sześć lat, kiedy znajdowali kolejne pojedyncze kręgi szyjne tajemniczego zwierzęcia. W 2007 roku wydali pierwszą publikację z rysunkiem kręgu szyjnego, w której sugerowali, że mógł należeć do pterozaura lub długoszyjego gada Tanystropheus . Kolejne lata przynosiły jednak nowe tropy. Naukowcy odkrywali kości kończyn oraz czaszkę.

W 2013 roku odtworzyli prawie kompletny szkielet gada. - Jego czaszka jest bardzo dziwna, niektóre kości w ogóle nie przypominają tych u innych gadów. Zdaliśmy sobie sprawę, że nie jest to czaszka pterozaura. To pokazuje, że warto czekać z publikacją odkryć, by nie zdawać się na mylne interpretacje - ocenia dr Sulej.

Dziś wiadomo, że zespół prof. Dzika odkrył największe zwierzę latające triasu, czyli najstarszego okresu mezozoicznego. Gada nazwano ozimkiem, na cześć gminy, która wspierała naukowców w wykopaliskach. - Ozimek volans , czyli latający. Miał 90 cm długości, a rozpiętość jego skrzydeł sięgała 60 cm. Nie jest to Tyrannosaurus rex , ale jemu przecież trudno byłoby latać. 230 mln lat temu z ozimkiem nikt nie mógł się równać. Był wówczas królem przestworzy - mówił w czasie konferencji w Muzeum Ewolucji prof. Dzik.

Uniósł do góry model gada zrobiony z tworzywa sztucznego w skali jeden do jednego. Było to zwierzę o bardzo cienkich i długich kończynach, przypominające jaszczurkę. Miało też nieproporcjonalnie długą szyję. - Możemy tylko zgadywać, do czego służyła mu tak długa szyja. Żywił się owadami, pewnie szukał ich na gałęziach czy pniach drzew. Poruszając długą szyją, mógł chwytać te owady, tak jak robią to łabędzie czy gęsi - opowiadał prof. Dzik.

Między prajaszczurką a dinozaurem

Zwrócił również uwagę na to, że między kończynami ozimka rozpięta jest błona lotna podobna do tej u nietoperzy. - Nietoperze aktywnie latają i mają rozbudowane mięśnie części piersiowej i przednich kończyn - wyjaśniał prof. Dzik. - Ozimek reprezentował stadium ewolucji, kiedy jeszcze przednie kończyny nie były zdolne do aktywnego lotu, stąd błona lotna jest rozpięta na kończynach tylnych. Nie mamy więc dowodu, że ozimek należy do linii ewolucyjnej prowadzącej do gadów latających. Nie jest do końca podobny do późniejszych pterozaurów z epoki dinozaurów, ale różni się też od pierwotnych prajaszczurek. Nasze znalezisko na razie jest osobne. Być może nasi koledzy z odległych krajów znajdą te brakujące elementy, które pozwolą ustalić położenie ozimka na drzewie rodowym gadów i organizmów w ogóle - zastanawiał się badacz.

- Albo my w Polsce sami znajdziemy te połączenia, cały czas szukamy - podkreślił dr Sulej. Dodał, że naukowcy z PAN od kilku lat prowadzą wykopaliska w cegielni Woźniki koło Zawiercia, gdzie w 2013 roku również znaleźli kręgi szyjne ozimka. - Niestety, cegielnia ma nowego właściciela, który nie zgodził się na prowadzenie badań. Wyrobisko zaś wypełnia się wodą i niedługo żadne prace nie będą możliwe - zwrócił uwagę dr Sulej.

W prezentacji odkrycia wzięła udział Martyna Wojciechowska, redaktor naczelna "National Geographic". Magazyn już w 2008 roku nagrodził Travelerem zespół prof. Dzika, a następnie wsparł go finansowo. - Jesteśmy paleontologicznym eldorado. Nie musimy zazdrościć Amerykanom czy naukowcom z Chin, bo spektakularne odkrycia mają też miejsce na terenie Polski. Czekamy na kolejne. Ostatnio zapytałam dr. Suleja, które swoje odkrycie uważa za najważniejsze. Zawahał się i odparł: "Jeszcze nie możemy o nim mówić" - mówiła Wojciechowska.